“Η Άλωση της Πόλης”  Αναδίφηση αιτίων

29η Μαίου 1453. Ημέρα της Άλωσης της Πόλης. Ημέρα θρήνου του παγκόσμιου Ελληνισμού. Ημέρα παγκόσμιας αναθεώρησης πορείας και σκέψης. 

Από τα  μαθητικά μου χρόνια, μια φτιαγμένη ασάφεια,  όσον αφορά τους λόγους της Άλωσης, τα αίτια  της προηγηθείσας παρακμής και τον εύκολο τρόπο απόδοσης ευθυνών, σερβιριζόταν έντεχνα και μονόπλευρα, με σκοπό να αποστερήσει την αληθινή πραγματικότητα, αλλά και το δικαίωμα μιας ελεύθερης κρίσης. 

Σε κείμενα του, ο Γεώργιος Σχολάριος ή άλλως Πατριάρχης  Γεννάδιος - που ήξερε πολύ καλά, σε τι αμόρφωτο λαό  και εστερημένο της ελληνικής παιδείας αποτεινόταν-  είχε καταφέρει να φέρει με δικά του επιχειρήματα, τα αίτια της  Άλωσης, στα  μέτρα του.  Διατυμπάνιζε λοιπόν, ότι η  Άλωση  έγινε, γιατί ο Θεός τιμώρησε τους Βυζαντινούς για τις αμαρτίες τους! Ως εκ τούτου όπως συνεχίζει ο Γεννάδιος, η  Άλωση ήταν αναπόφευκτη και ήταν αδύνατον να αποτραπεί από οποιαδήποτε ανθρώπινη παρέμβαση!

Στο νεανικό μυαλό μου, παρουσιαζόταν μια ισχυρή Αυτοκρατορία, η Βυζαντινή, που  είχε απλά γονατίσει μπροστά στη δύναμη ενός ισχυρού  αντιπάλου,  που καθοδηγείτο από έναν “αμόρφωτο”  αρχηγό, τον Μωάμεθ τον Β’.

Αυτά βέβαια, στο ξεφύλλισμα της αδέκαστης ιστορίας, αποδεικνύονται ένας μύθος.  Πρώτα πρώτα, το Βυζάντιο, είχε πάψει από πολλού να είναι ισχυρή αυτοκρατορία. Ήταν όχι μόνο φόρου υποτελής στο Σουλτάνο, αλλά ακόμα, πολλές φορές συμπορευόταν και εξεστράτευε μαζί του κατά των ιδίων “Χριστιανικών” πόλεων. 

Ό Γάλλος ιστορικός Diehl, γράφει πως από την εποχή του πρώτου Παλαιολόγου του Μιχαήλ, το Βυζάντιο ήταν μια πόλη  που έμοιαζε με ένα ισχνό εξαρθρωμένο και άθλιο κορμί, πάνω στο οποίο  καμάρωνε,  ένα τεράστιο κεφάλι η Κωνσταντινούπολη. Αυτό είχε μείνει, μετά την πρώτη Άλωση, την Άλωση από τους Λατίνους του 1204.

Αλλά και πάλι, και πριν από την Τουρκική Άλωση του 1453, τα πράγματα  τα εδαφικά δεν ήταν καλύτερα. Το Βυζάντιο απετελείτο από μια λωρίδα γής, που απλωνόταν 100 μίλια βόρεια και δυτικά και  γύρω από μια πόλη περίπου 80. 000  κατοίκων,  με τείχη ερειπωμένα  και  χτισμένα από τον 4ο αιώνα - από τον Θεοδόσιο τον Β. Τώρα  βέβαια,   επισκευασμένα αλλά κατ΄άλλους μισοερειπωμένα.

Αυτή  ήταν η κατάσταση παρακμής  του Βυζαντίου, που οδηγείτο προοδευτικά στην ολοκληρωτική καταστροφή. 

Οι κύριοι λόγοι, που συνέβαλαν σε αυτή τη φθίνουσα πορεία και μοιραία κατάληξη της αυτοκρατορίας του Βυζαντίου, καταφαίνεται από μελέτες ότι είναι τρείς:

1) Η Λατινοκρατία. Αυτή  είχε οδηγήσει τη χώρα σε εξαθλίωση, κατάπτωση ηθική,  κατάλυση του κοινοτικού βίου και εκμαυλισμό των αξιών,  ακυβερνησία και εγκατάλειψη. Αυτό ίσως και να αποτέλεσε τον κύριο λόγο, που οι κάτοικοι κατά πλειοψηφία εμποτισμένοι και σε  θρησκευτικό φανατισμό και δεισιδαιμονία, ποτέ δεν  συναίνεσαν στην “Ένωση” των  δύο Εκκλησιών. Σε αυτή την εμφύλια ρήξη του χριστιανισμού, είχε συμβάλει  και η τουρκική διπλωματία, που έξυπνα φρόντιζε να καλλιεργεί τις αντιπάθειες  γιατί ήξερε πως η θρησκευτική “Ενωση” ήταν εναντίον των κυριαρχικών συμφερόντων της.

2)  Οι  ξένοι επιδρομείς και εισβολείς.  Ιδιαίτερα ο Τούρκοι, που από όλες τις μεριές,  μεθοδικά και συστηματικά διάβρωναν τα  βυζαντινά εδάφη,  αποψιλώνοντας τους πληθυσμούς  από τις ποιμενικές  αλλά και καλλιεργημένες περιοχές  σπρώχνοντας έτσι  κατοίκους  προς τις  πόλεις, προκαλώντας ένα αφόρητο αστικό συνωστισμό, με συνέπεια τις  κακές συνθήκες διαβίωσης και υγειονομικής κατάστασης.

3)  Η Πανώλης. Αυτό  το “Μαύρο Θανατικό” όπως το έλεγαν  ήρθε στην Ανατολή το 1347, και η  θανατερή επιδημία άρχισε να  καταστρέφει τους πληθυσμούς της Βαλκανικής υπαίθρου αλλά κυρίως των πόλεων όπου εκεί οι αστικές συνθήκες ζωής μαζί με τον μεθοδικά σχεδιασμένο αναγκαστικό συνωστισμό απο τους Τούρκους, εύρισκε πρόσφορο έδαφος και θέριευε.

Τελικά η Πανώλης επέφερε την πληθυσμιακή ερήμωση της Βαλκανικής και των κατεχομένων από το  Βυζάντιο πόλεων της Μικράς Ασίας.   Ο Λα Μπροκιέρ γράφει πως το 1433, η Κωνσταντινούπολη ήταν πλέον μια κατά το όνομα μόνο πόλη, με σπίτια ερειπωμένα και ακατοίκητα.  Και ακόμη πως οι άνδρες ήταν λιγοστοί με πολλούς λιποτάκτες που γέμιζαν τα μοναστήρια.

Ο νεοφερμένος αυτοκράτορας,  ο Κωνσταντίνος ο ΙΑ΄(1449-1453) είχε τα χαρίσματα της γενναιοδωρίας, του θάρρους,  της αγάπης για τη χώρα του και μιας πορείας επιτυχημένης στο Δεσποτάτο του Μιστρά*. Κατάφερε να εμψυχώσει τους κατοίκους να τους φέρει μπροστά στις υποχρεώσεις τους και να επισκευάσει κατά το δυνατόν, τα δεκατέσσερα μίλλια των πεπαλαιωμένων Θεοδοσιανών τειχών, που εθεωρούντο και τα ισχυρότερα της Ευρώπης.

Ο Μωάμεθ νέος, φιλόδοξος, κατά πολλούς αιμοσταγής και αδίστακτος, αλλά και ιδιαίτερα μεγαλοφυής  και ένθερμος μελετητής της  ιστορίας, των επιστημών και της Ελληνικής Γραμματείας,  οργανωτικός με στρατηγικές ικανότητες, μιλούσε πέντε γλώσσες, είχε σαν σκοπό της ζωής την κατάλυση της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Η όλη κατάσταση της τελευταίας ήταν τέτοια, που όποτε ήθελε την Πόλη την έπαιρνε, γι’ αυτό και ίσως παραξενεύτηκε από την επιδειχθείσα σθεναρή και ηρωική αντίσταση.

Οι εσωτερικές διαμάχες στο Βυζάντιο που απέβλεπαν στη διεκδίκηση της εξουσίας, και ιδιαίτερα του θρόνου ήταν ένα καθημερινό πρόβλημα.  Αυτό σε μια χώρα που κανόνες της διαδοχής - όπως στην Ευρώπη -δεν ήταν θεσπισμένες και ο σφετερισμός ήταν ο κανόνας. Η λαική συμμετοχή στη διακυβέρνηση της χώρας παντελώς εξέλιπε. Από την άλλη μεριά, ο θρησκευτικός φανατισμός παρακινούσε συνεχώς το ενδιαφέρον του κόσμου  στα δογματικά ζητήματα και αποστερούσε τον λαό από κάθε δημιουργική δραστηριότητα. 

Όταν ο Μωάμεθ ο επονομαζόμενος Πορθητής επιτέθηκε, φοβόταν   πως αυτός ο λαός, ο καταπιεσμένος από θρησκευτικές έριδες και οικονομικό κοινωνικό διχασμό, στο τέλος θα πολεμούσε. Ήξερε ακόμα πως είχε απέναντί του ένα σεμνό ακέραιο Κωνσταντίνο που τον αγαπούσε ο λαός του. Κι αυτό φοβόταν. Και  γι’ αυτό έψαχνε για ανοιχτή “κερκόπορτα”, που αν την βρήκε στα πέτρινα τείχη, δεν την βρήκε στις πάλλουσες καρδιές των κατοίκων. Που ξαφνικά ξέθαψαν την παλιά αρχαία τους γενιά και αποφάσισαν να σταθούν στο ύψος τους με το  σπαθί στο χέρι. Και πάντα  κοντά στον Κωνσταντίνο τον μοναδικό ηγέτη που ήξερε τί ήθελε. Κάτι πολύ απλό. Έναν τίμιο θάνατο. 

–––––––––––

Βιβλιογραφία

Α.Α. Βασίλιεφ: Ιστορία Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, τ. 4ος - 5ος, Πάπυρος Πρες.

E. Pears: Η καταστροφή της Ελληνικής Αυτοκρατορίας, 1453 έκδοση Β’, Στοχαστής 2005.

D.E. L’ Empire Byzantin sous Les Paleologues, σελ. 220.

Παν/μιο Cambridge: Ιστορία Βυζαντινής Αυτοκρατορίας,  τ. Α’ εκδόσεις Μέλισσα.

* Δεσποτάτο: Ανεξάρτητη χώρα ή επαρχία κράτους που διατηρεί την ανεξαρτησία της. Θεσπίστηκαν στο Βυζάντιο.