Άρθρα Κώστα Βενετσάνου

η ιστοριογραφία του Θουκυδίδη είναι στην υπηρεσία της ζωής

«Οἱ δέ ὕστερον (προστάται τῆς πόλεως) ἴσοι αὐτοί μᾶλλον πρός ἀλλήλους ὄντες καί ὀρεγόμενοι τοῦ πρῶτος ἕκαστος γίγνεσθαι ἐτράποντο καθ᾽ἡδονάς τῷ δήμῳ καί τά πράγματα ἐνδιδόναι».

(Θουκυδίδης, 460-399/395, Β’, 65, 10)

(= όσοι όμως ήρθαν στα πράγματα μετά απ’ αυτόν, ανέλαβαν τα ηνία της εξουσίας, επειδή ήταν μάλλον της ιδίας αξίας μεταξύ τους, κι επεδίωκε ο καθένας για τον εαυτό του τα πρωτεία, ακολούθησαν τον δρόμο τού να ευχαριστούν τα πλήθη, υποχωρώντας σ’ όλες τις αξιώσεις τους, και σ’ αυτές ακόμη που θα μπορούσαν να φέρουν χαλάρωση στις ενέργειες για τη σωτηρία της πόλεως).

σχόλιο: Ο ακριβής ορισμός του δημαγωγού - δημοκόπου - λαϊκιστή, δίνεται από τον Θουκυδίδη 2500 χρόνια πριν. Απ’ ό,τι αντιλαμβάνεστε δεν έχει αλλάξει τίποτε από την εποχή του Θουκυδίδη και ούτε πρόκειται να αλλάξει «ἕως ἄν ἡ αὐτή φύσις ἀνθρώπων ᾖ» πολλές συμφορές που γίνονται και θα συνεχίσουν να γίνονται πάντα, όσο η φύση του ανθρώπου θα παραμένει η ίδια, όσο οι άνθρωποι δεν αλλάζουν νοοτροπία.

Στον περασμένο αιώνα ο Ελευθέριος Βενιζέλος υποστήριξε πως το ιστορικό κείμενο του Θουκυδίδη είναι σε θέση ακόμη και σήμερα να δίνει απαντήσεις σ’ όλα τα προβλήματα που παρουσιάζονται στους πρωταγωνιστές της πολιτικής ζωής. Θέλω να πιστεύω πως αν ο Ελ. Βενιζέλος είχε μεταφράσει τον Θουκυδίδη νωρίτερα θα είχε αποφύγει την μικρασιατική εκστρατεία που είχε τα αυτά αποτελέσματα με την αντίστοιχη σικελική εκστρατεία.

Αυτή είναι η καλύτερη απόδειξη πως παραμένει η ιστορία του Θουκυδίδη “κτήμα ες αιεί” απόκτημα διαχρονικό και επίκαιρο των ανθρώπων, όπως το θέλησε ο δημιουργός του, άξιο της πιο προσεκτικής μελέτης και έρευνας.

Ένα δοκίμιο από τους “Ανεπίκαιρους Στοχασμούς” (1873-1876) «Unzeitgemasse Betrachtungen» του Φρ. Νίτσε τιτλοφορείται: “Η Ιστορία, χρήσιμη και βλαβερή για τη ζωή”. Εκεί ο Νίτσε διακρίνει τρία είδη ιστοριογραφίας, τη μνημειακή, την αρχαιολογική και την κριτική. Για την τελευταία γράφει: «Ο άνθρωπος πολύ συχνά έχει ανάγκη την κριτική ιστοριογραφία στην υπηρεσία της ζωής. Πρέπει να έχει και να χρησιμοποιεί πότε - πότε τη δύναμη να θρυμματίζει και να αναλύει το παρελθόν για να μπορέσει να επιζήσει».

Δεν γνωρίζω, αν ο Νίτσε γράφοντας αυτά είχε υπ’ όψιν του το έργο του Θουκυδίδη. Οπωσδήποτε όμως το έργο αυτό επαληθεύει τα λόγια του. Γιατί πραγματικά η ιστοριογραφία του Θουκυδίδη είναι στην υπηρεσία της ζωής. Κι ο σημερινός αναγνώστης διαπιστώνει πως διαβάζοντάς τον βρίσκει πλούσια ανταμοιβή.

Στον Έλληνα αναγνώστη είναι χρήσιμο διαβάζοντας τα παλιά να σκέπτεται τα σύγχρονα. Να κατανοεί τα δεινά που προκάλεσαν στον ελληνικό κόσμο η επιπόλαιη πληροφόρηση, οι εσφαλμένες εκτιμήσεις για το κόστος ή το όφελος πολλών ενεργειών στην εξωτερική πολιτική, η άστοχη επιχειρηματολογία και κυρίως οι εμφύλιες αντιθέσεις και η συνανάμειξη της εσωτερικής και της εξωτερικής πολιτικής με κριτήριο το πολιτικό κόστος ή όφελος.

Για κάθε άνθρωπο που ασχολείται με τα κοινά είναι βαρυσήμαντη η διαπίστωση του Θουκυδίδη πως μέσα στη φύση του ανθρώπου ενυπάρχει το καταστροφικό στοιχείο του παραλόγου (ανθρώπινη φυσιολογία).

Ο Θουκυδίδης όμως, ενώ γνωρίζει και παρουσιάζει το καταστροφικό στοιχείο του παραλόγου που βρίσκεται μέσα στην ανθρώπινη φύση, δεν βλέπει τον άνθρωπο καταδικασμένο να επαναλαμβάνει τις παρανοϊκές πράξεις που έγιναν στο παρελθόν. Αντίθετα, πιστεύει πως μαθαίνοντας τις παλιές αμαρτίες και αδυναμίες ο άνθρωπος μέσα στην πολιτεία μπορεί να περιορίσει τουλάχιστον ή και να εξαλείψει αυτό το στοιχείο του παραλόγου.

Το έργο του Θουκυδίδη έχει τεράστιο παιδευτικό χαρακτήρα για όποιον θελήσει να σκεφθεί και να διδαχθεί από το σπαρακτικό αυτό παρελθόν που εξιστορεί.

Γι’ αυτό σημειώνει πως, ενώ σύμφωνα με την ανθρώπινη φύση αυτά που αφηγείται ή παρόμοια θα ξαναγίνουν, για τον ίδιο θα είναι αρκετή ικανοποίηση, αν όσοι τον διαβάσουν βρουν το έργο του ωφέλιμο.

Αποδεικνύει έτσι ότι πιστεύει πως είναι εφικτό να διδαχθεί κάτι ο άνθρωπος απ’ αυτά που έγιναν στο παρελθόν. Και προσθέτει, χωρίς αυταρέσκεια αλλά με αυτοπεποίθηση, ότι το έργο του είναι “κτῆμα ἐς αἰεί”.

Ο σημερινός αναγνώστης, του Θουκυδίδη ας τον διαβάσει με αυτό το ανοικτό πνεύμα και με αυστηρή κριτική ερευνητική ματιά.

«ὅσοι δέ βουλήσονται τῶν τε γενομένων τό σαφές σκοπεῖν καί τῶν μελλόντων ποτέ αὖθις κατά τό ἀνθρώπινον τοιούτων καί παραπλησίων ἔσεσθαι, ὠφέλιμα κρίνειν αὐτά ἀρκούντως ἕξει.

Κτῆμά τε ἐς αἰεί μᾶλλον ἤ ἀγώνισμα ἐς τό παραχρῆμα ἀκούειν ξύγκειται».

(Θουκυδίδης, 460-399/395, Α’, 22, 4)

(= αλλά θα ‘ναι μεγάλη ικανοποίηση για μένα, αν βρουν ωφέλιμο το σύγγραμμά μου όσοι θα θελήσουν να ερευνήσουν με ακρίβεια όλα όσα συνέβησαν στο παρελθόν, για να πάρουν μια ιδέα για κείνα που θα συμβούν στο μέλλον με τον ίδιο ή παραπλήσιο τρόπο, πράγμα που είναι σύμφωνο προς την ανθρώπινη φύση. Το σύγγραμμά μου λοιπόν είναι προορισμένο να χρησιμεύσει ως διαχρονικό απόκτημα/μελέτημα και όχι απλώς ως ανάγνωσμα της στιγμής για να τ’ ακούν ευχάριστα).

«ὥστε μηδείς ἐλπιζέτω τῶν τυχόντων ὑπεροχῆς τινος, ἄν ἐξαμαρτάνῃ μεγάλα, λήσεσθαι διά τέλους ἀνεπιτίμητος.

Καί γάρ ἄν ἐν τῷ καθ᾽ἑαυτόν βίῳ διαφύγῃ τόν ἀπό τῆς ἐπιτιμήσεως λόγον, ὕστερον ἥξειν ἐπ᾽αὐτόν προσδεχέσθω τήν ἀλήθειαν μετά παρρησίας κηρύττουσαν τά πάλια σιωπώμενα. Χαλεπόν οὖν τοῖς φαύλοις τοῦ παντός βίου καθάπερ ἀθάνατον εἰκόνα μετά τήν ἰδίαν τελευτήν ἀπολείπειν τοῖς μεταγενεστέροις· καί γάρ εἰ μηδέν ἐστι πρός ἡμᾶς τά μετά τόν θάνατον, καθάπερ ἔνιοι τῶν φιλοσόφων θρυλοῦσιν, ὅμως ὁ γε προγεγενημένος βίος γίνεται πολύ χείρων ἅπαντα τόν αἰῶνα ἐπί κακῷ μνημονευόμενος».

(Διόδωρος Σικελιώτης, 80-20, “Ιστορική Βιβλιοθήκη”, βιβλίο 14, 1 προοίμιο)

(= κανείς λοιπόν που κατέχει κάποιο υψηλό αξίωμα ας μην ελπίζει ότι, αν διαπράξει σοβαρά λάθη, θα διαφεύγει μέχρι τέλους την προσοχή και θα μείνει χωρίς να επιτιμηθεί (ατιμώρητος ανεπίπληκτος). Ακόμη και αν στη διάρκεια της ζωής του διαφύγει την επιτίμηση, να περιμένει ότι η αλήθεια θα ‘ρθει αργότερα και θα τον αποκαλύψει διαδηλώνοντας με κάθε ειλικρίνεια όσα επί πολύ χρόνο είχαν αποσιωπηθεί. Είναι λοιπόν δύσκολο για τους φαύλους μετά το θάνατό τους ν’ αφήσουν στους μεταγενέστερους μια αθάνατη εικόνα ολόκληρης της ζωής τους. Και πράγματι, ακόμα κι αν τα πράγματα που ακολουθούν μετά το θάνατό μας δεν μας αφορούν, όπως επιμένουν μερικοί φιλόσοφοι, ωστόσο η ζωή μας πριν το θάνατό μας γίνεται πολύ χειρότερη στον αιώνα τον άπαντα, όταν θα μνημονεύεται για κακό).

Αυτά τα προφητικά γράφει ο Διόδωρος ο Σικελιώτης στο Προοίμιο του 14ου βιβλίου από τα 40 που συνέγραψε, με τίτλο: “Ιστορική Βιβλιοθήκη”, που αποτελεί και την πρώτη προσπάθεια καταγραφής Παγκόσμιας Ιστορίας από το μυθικό (= προϊστορικό) παρελθόν ως τις μέρες του. Σώθηκαν μόνο τα πρώτα πέντε και από το 10ο - 20ό. Τα υπόλοιπα “αγνοούνται” ως συνήθως.

Αυτά τα παραπάνω λόγια πρέπει να έχουν υπόψη τους όσοι διαχειρίζονται τις τύχες του λαού τους. Βαρύς θα πέσει ο πέλεκυς της Νεμέσεως στους προδότες των προσδοκιών του ελληνικού λαού. Η Ιστορία ως αδέκαστος Κριτής είναι και αδέκαστος Τιμωρός!

Ο σημαντικότερος αντι-ιμπεριαλιστής ηγέτης στην ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου (Π.Π.) και ίσως ο μοναδικός πραγματικός άδολος πατριώτης «η επιτομή του πατριωτισμού και της δημοκρατικότητας», που ο Θουκυδίδης συνέγραψε υπήρξε ο Συρακόσιος Ερμοκράτης του “Έρμωνος”.

Τόση η σημασία του ώστε τρεις δημηγορίες του, όσες και του επιφανεστάτου Περικλέους - από τις 46 συνολικά που είναι διασκορπισμένες στο συνολικό έργο του Θουκυδίδη Π.Π., - έκρινε χρήσιμο να καταγράψει ο κορυφαίος ανά τους αιώνες ιστορικός μας. Για να υπογραμμίσει τις προσπάθειες υπέρβασης του εθνικού διχασμού, την αγωνιστική ενότητα και τη στρατηγική της απόκρουσης του αδίστακτου και κατά της Σικελίας εκστρατεύσαντος αθηναϊκού ιμπεριαλισμού. Η πρώτη δημηγορία του Ερμοκράτους προς Σικελιώτες στο Δ’ 59-64 με κεντρικό σύνθημα: «Η Σικελία ανήκει στους Σικελιώτες», αυτό αντέγραψε νεότερος σύγχρονος πολιτικός με άλλο βέβαια περιεχόμενο λαϊκιστικού χαρακτήρα «Η Ελλάδα ανήκει στους Έλληνες». Ποια Ελλάδα και σε ποιους Έλληνες δεν μας είπε ποτέ όταν ποτέ τον συναντήσω, θα τον ρωτήσω γιατί μου έμεινε αυτή η απορία. Η δεύτερη δημηγορία του προς Συρακοσίους στο Ζ’ 33-34 και η τρίτη προς Καμαριναίους στο Ζ’ 76-81. Το σημαντικότερο όλων είναι ότι πέτυχε η στρατηγική του Ερμοκράτους και η Μεγάλη Σικελική Εκστρατεία των Αθηναίων κατέληξε τελικά (Ζ’ 87) σε πανωλεθρία «καί οὐδέν ὅ,τι οὐκ ἀπώλετο καί ὀλίγοι ἀπό πολλῶν ἐπ᾽οἴκου ἀπενόστησαν» ήγουν, και τίποτε δεν έμεινε που να μη χάθηκε και λίγοι από τόσους πολλούς γύρισαν στην πατρίδα.

Και τί μας ενδιαφέρει εμάς του 2016 ο Ερμοκράτης του 425 π.Χ. Μας ενδιαφέρει, γιατί αποτελεί έκτοτε “κτῆμα ἐς αἰεί” κλασσικό πρότυπο αγωνιστικού πολιτικού ρεαλισμού. Έμπρακτο και αποτελεσματικό αντι-ιμπεριαλιστή. Όχι μόνο στα λόγια, όπως είναι οι περισσότεροι σήμερα, αλλά κυρίως και προπαντός στα έργα. Στον σχεδιασμό και στην επίμονη εφαρμογή της στρατηγικής. Αγωνίστηκε για την εθνική ενότητα των Σικελιωτών στηλιτεύοντας όμως ακατάπαυστα όλες τις ψευδαισθήσεις των ενδοτικών και “επαναπροσεγγιστών” με τους Αθηναίους επιδρομείς συμπατριωτών του. Κατανοώ, έλεγε στους Σικελιώτες τις κατακτητικές προθέσεις και τα σχέδια των Αθηναίων. Είναι στη φύση του ανθρώπου να θέλει να επιβάλλει την κυριαρχία του στους υποκύπτοντες. Μέμφομαι όμως όσους από εσάς είστε προθυμότεροι να υποταχθείτε. Διότι είναι επίσης στη φύση του ανθρώπου να θωρακίζεται και να αντιστέκεται στην επικείμενη υποταγή (Δ’, 61).

Εμείς εδώ, μετά από 2500 χρόνια αντί για Ερμοκράτες γεμίσαμε από Κλέωνες, Αλκιβιάδηδες και Αθηναγόρες που ανταγωνίζονται ποιοι είναι περισσότερο «τοῖς ὑπακούειν ἑτοιμοτέροις οὖσιν».

Ποιος μας φταίει, λοιπόν περισσότερο; Οι θεσμοί, το κουαρτέτο ή οι «τοίς ὑπακούειν ἑτοιμοτέροις οὖσιν», ημέτεροι;

――――――

* Ερμοκράτης, Έρμωνος Συρακόσιος, στρατηγός διαπρεπής, πατριώτης, πολιτικός ρήτωρ, εκπρόσωπος του πολιτικού ρεαλισμού (real politic), αριστοκρατικής μερίδος. «Ο επικρατών του Ερμού του Λογίου, της λογικής», ορθολογιστής.

* Αθηναγόρας, Συρακόσιος, δημαγωγός, δημοκρατικής μερίδας. “Ο αγορεύων υπέρ των Αθηναίων”, δημοκόλακας, δημοκόπος, δημοπίθηκος (Αριστοφάνης “Βάτραχοι” στιχ. 1085) και λαϊκιστής.

Πέτρος Ιωαννίδης

Καθηγητής φιλόλογος στο 2ο ΓΕΛ Βούλας