«Όπου και νάσαι, σκάβε βαθιά, κάτω είναι η πηγή» Φρ. Νίτσε

Τα τελευταία χρόνια μελετώντας, προσπάθησα να ταξινομήσω τις σκέψεις μου επάνω στην ελληνική φιλοσοφία.              

Αυτό μου έδωσε αφορμή, κάτι σαν μια μικρή υποχρέωση, να μεταδώσω αυτή τη γνώση που αποκόμισα, χωρίς πάλι να παραγνωρίζω, ότι για τον επ” αυτών ειδήμονα αναγνώστη, δεν παύω παρά να κομίζω γλαύκας. ΄Αν πάλι γίνομαι κουραστικός, ευχής έργο θα ήταν να είχα μια υπόδειξη αναβολής του εν λόγω εγχειρήματος.

«Η ελληνική φιλοσοφία», γράφει λοιπόν ο αείμνηστος καθηγητής. Ν. Λούβαρις, «ανεφάνη το πρώτον εν ταις ελληνικαίς αποικίαις».

Και με το “ελληνικές αποικίες”, εννοεί αυτές της Ιωνίας της Μικράς Ασίας και της Κάτω Ιταλίας. Αυτή λοιπόν η ελληνική φιλοσοφία διαφέρει ριζικά από τις φιλοσοφίες ανατολικού τύπου, όπου το ιερατείο κρατούσε τον πολίτη ή καλύτερα τον λαό δέσμιο σε ένα θεοκρατικό δογματισμό.

Κάποιοι μίλησαν για ινδικές αντιγραφές και άλλες ξενόφερτες εισαγωγές. Ο Νίτσε κατηγορηματικά απορρίπτει κάτι τέτοιο λέγοντας, ότι «είναι αστείο να μιλάμε για ξενόφερτη εισαγωγή φιλοσοφίας, στον τόπο που γεννήθηκε η φιλοσοφία». Μπορούμε όμως να δεχτούμε κάποιες φιλοσοφικές επιλεκτικές αφομοιώσεις, καθώς το ελληνικό πνεύμα όντας απηλλαγμένο από κάθε δογματισμό, δεν κρατούσε την πόρτα κλειστή σε κάθε τι που έκρινε καλό και ωφέλιμο, αλλά δεν δίσταζε να προχωρήσει και παρά πέρα. Αυτό βέβαια είναι και η ειδοποιός διαφορά   του φιλοσόφου: «περνά το ποτάμι ακροπατώντας σε ότι επιπλέει και προβάλει· πέτρα η ξύλο, αδιαφορώντας για τη θεμελιωμένη στερέωση. Θέλει μόνο να το διαβεί, να το διαβεί πρώτος, γρήγορα   και ας βουλιάξει». Εκεί διαφέρει από τον επιστήμονα, ο οποίος σε κάθε του πράξη ζυγιάζει τα πάντα και σιγουρεύει τα βήματά, γι΄αυτό και έρχεται δεύτερος.

Για πρώτη φορά λοιπόν στην Ελλάδα, στις αστικές δημοκρατικές πόλεις της Ιωνίας κατά τον 6ο, 7ο π.Χ. αιώνα, οι μυθοπλαστικές κοσμοερμηνείες παραμερίζονται.

Θέατρο πρώτο για την φιλοσοφική μάχη, η Μίλητος με τις πολυάριθμες αποικίες της.. Εκεί ο Θαλής, ο Αναξίμανδρος, ο Αναξιμένης και πιο πέρα η Έφεσος με πρωταγωνιστή τον Ηράκλειτο. Ακολουθούν οι θρακικές πόλεις: τα Άβδηρα με τον Πρωταγόρα και Δημόκριτο και η Μεγάλη Ελλάδα με τους διαχρονικού κύρους φιλοσοφικές σχολές   Πυθαγορείων και Ελεατών και του Εμπεδοκλή.

Ανακεφαλαιώνοντας λοιπόν, διαπιστώνει κανείς, πως η ελληνική διανόηση εν πρώτοις είδε το φώς στις αποικίες της Ιωνίας. Αυτές είναι εκείνες που πρώτες συζητούν για την αρχή και την ουσία του κόσμου. ΄Ετσι σε αυτή την εποχή, αυτή η φιλοσοφική φάση, μπορεί να χαρακτηριστεί καθαρά Κοσμολογική και Οντολογική, όπου   το “είναι και το γίγνεσθαι” κυριαρχούν. Από αυτή την κίνηση ξεπήδησαν αρκετά αργότερα, οι περίφημοι και αρχικά παρεξηγημένοι Σοφιστές, οι λόγιοι αντιπρόσωποι του ελληνικού αστισμού, όπως οι Πρωταγόρας, Ιππίας Πρόδικος, Γοργίας κ.α.

Στην Αθήνα με την παρακμάζουσα αριστοκρατία, οι οργιαστικές λατρείες του Διονύσου με τον Ορφέα ανθούν, αντιτάσσοντας τις θεολογικές κοσμογονίες του Ησιόδου και του Φερεκύδη, ενώ στην Ιωνία εξακολουθεί η κοσμολογική φιλοσοφία να κατέχει τον πρώτο λόγο.

Στις αγροτικές κοινωνίες της Κάτω Ιταλίας μια νέα φιλοσοφία η “ιδεαλιστική”   με τους Πυθαγορείους, αρχίζει να προβάλλει. Ο πυθαγοριτισμός (532 π.Χ.) είναι μια νέα θρησκευομένη φιλοσοφία που έρχεται αντιμέτωπη στην Ιωνική φυσική. Στον Κρότωνα και στο Μεταπόντιο, ο Πυθαγόρας ο Σάμιος και στην Ελέα ο Παρμενίδης καταπολεμούν την ιωνική φυσική και ιδιαίτερα «τα πάντα ρεί και ουδέν μένει……. δίς εις τον ποταμόν ούκ άν εμβαίης» του Ηράκλειτου .

Ο Παρμενίδης θέλει στατικό τον κόσμο, ο Ηράκλειτος πρεσβεύει τη συνεχή ροή: «τα πάντα ρεί».

Αυτή την εποχή τώρα η Αθήνα, ακολουθεί και συμμετέχει στην απαξίωση της Ιωνικής φιλοσοφίας.

Ο Σωκράτης, ο Πλάτων, ο Ξενοφών, δεδηλωμένοι επικριτές της δημοκρατίας, μαζί με τον Κριτία, Χαρμίδη, Αλκιβιάδη, δίνουν τώρα νέες αξίες στην ανθρώπινη ζωή, όπως το δίκαιο, τη φρόνηση, την ευσέβεια, την αυτοθυσία και προσκαλούν σε μάθηση τον κάθε πολίτη.

Κατά βάση σε αυτή την περίοδο, η φιλοσοφία αλλάζει στόχους. Από κοσμολογική γίνεται ανθρωπολογική και ηθική. Δίνει το υψηλό στίγμα της ηθικής ζωής με την σωκρατική φράση «φιλοσοφούντα με δείν   ζήν και εξετάζοντα εμαυτόν και τους άλλους».

Από τον στοχασμό του Σωκράτη και τη φιλοσοφία του, έρχονται και ιδρύονται οι μικρότερες φιλοσοφικές σχολές, όπως η Μεγαρική, η Ηλιο-ερετρική, η Κυνική, η Κυρηναϊκή, ονόματα που πήραν ανάλογα με τον τόπο εγκαθίδρυσής τους.

Από τις ίδιες Σωκρατικές αρχές προχωρεί και ξεκινά ο Πλάτων με το μεταφυσικό ιδεαλιστκό στοχασμό του. Ο Πλάτων στον κόσμο των γνώσεων διακρίνει τα αισθητά, τα οποία μας ξεγελούν χωρίς να μας δίνουν τη σταθερή και πραγματική γνώση. Τα αισθητά είναι φτηνές απομιμήσεις ενός άφθαρτου νοητού κόσμου, ουράνιου· του κόσμου των “Ιδεών”. Με βάση αυτήν την αρχή χωρίζει τον άνθρωπο σε σώμα γήϊνο, φθαρτό και σε ψυχή ουράνια, άϋλη, αθάνατη.

Για τον Αριστοτέλη (384 – 322 π.Χ.) φιλοσοφία είναι η γνώση για τη γνώση, στο κέντρο της οποίας ίσταται και βασιλεύει ο ανθρώπινος νους και το λογικό. Στο επίκεντρο κυριαρχούν οι αρχές και οι αιτίες που μελετά η επιστήμη, η επιστήμη του καθόλου (δηλ. η καθολική) την οποία καλλιεργούμε «εαυτής ένεκεν» και όχι για τις όποιες ιδιοτελείς εφαρμογές της, δηλαδή   μοναχά γι’ αυτήν την ίδια.

Τα δεινά που επακολούθησαν μετά τον πελοποννησιακό πόλεμο και τη μακεδονική επικράτηση, έδωσαν χώρο στο να αναπτυχθεί η ελληνιστική φιλοσοφία, που αντικείμενό της έχει αυτόν τούτον τον άνθρωπο και την ευτυχία του. Περί αυτής όμως έχω στο παρελθόν διεξοδικά γράψει.

Από το επόμενο άρθρο, στόχος μας θα είναι οι Μιλήσιοι φιλόσοφοι αρχής γενομένης από τον Θαλή, τον εκ των επτά σοφών, πρώτο φιλοσοφο.

――――――