Υποφέρομεν φρικτά από πείναν και δίψαν. Χίλιοι εφτακόσιοι τεσσαράκοντα από τους αδελφούς μας έχουν ήδη αποθάνει. Περισσότεροι  από εκατόν χιλιάδες βόμβαι ριφθείσαι από τον εχθρόν, κατέστρεψαν τους προμαχώνες και τα οικήματα. μας», γράφουν οι χρονικογράφοι των γεγονότων.

Η δεύτερη πολιορκία του Μεσολογγίου είχε αρχίσει από τον Απρίλιο του 1825, με 10.000 άνδρες υπό τον Κιουταχή, που είχε πάρει από την Υψηλή Πύλη την σκληρή εντολή: «Το Μεσολόγγι ή το κεφάλι σου».

Η  πτώση του Μεσολογγίου, θα είχε σαν συνέπεια  την ολοκληρωτική υποταγή της Στερεάς και εξ’ αυτής το άνοιγμα του δρόμου για την καταστολή της επανάστασης στην Πελοπόννησο.

Ο χρόνος όμως στην πολιορκία κυλούσε για τον Κιουταχή, χωρίς το προσδοκώμενο αποτέλεσμα.

Γι΄αυτό  τον Δεκέμβριο του ιδίου έτους, ήλθε σε επικουρία ο Αιγύπτιος Ιμπραήμ  πασάς, με μεγάλο ναυτικό στόλο και  στρατό, που τελικά έφτασε τους 15.250  άνδρες.

Η τρομερή φήμη του προέτρεχε,  αφού προηγουμένως είχε κατακάψει ολόκληρη τη Μεσσηνία, παίρνοντας μαζί του χιλιάδες σκλάβους γυναίκες και παιδιά και αφήνοντας πίσω του, μόνο συντρίμμια και πτώματα. 

Τώρα η πολιορκία έγινε πραγματικός βραχνάς για τους Μεσολογγίτες. Ο Ιμπραήμ γρήγορα κατέλαβε όλα τα νησιά της λιμνοθάλασσας, το Βασιλάδι, τον Ντολμά, τον Πόρο και το Ανατολικό, καθιστώντας πλέον την πολιορκία από ξηράς και θαλάσσης καθολική. Οι προσπάθειες των Υδραίων με τον Μιαούλη να διασπάσουν τον κλοιό και να πετύχουν τον ανεφοδιασμό, απέβησαν άκαρπες. Οι πολιορκητές και κυρίως οι Αιγύπτιοι, είναι σε πλεονεκτική θέση, παίρνουν αποφάσεις και δρούν με Γάλλους συμβούλους που έχουν αναλάβει και την καθημερινή στρατιωτική εκπαίδευσή τους. 

Στο Μεσολόγγι,  εκτός από τους  3500 μαχητές  υπάρχουν 1500 πολίτες και 5500 γυναικόπαιδα, συνολικά 10.600 άτομα. Επικεφαλής της Φρουράς είναι οι οπλαρχηγοί, Νότης Μπότσαρης, Κίτσος Τζαβέλας, Δημήτριος Μακρής, Γεώργιος Βαλτινός, Μήτσος Κοντογιάννης, Γεώργιος Βάγιας, Νικόλαος Στουρνάρης, Γεώργιος Κϊτσου, Θανάσης Ραζή- Κότσικας, Μήτσος Δεληγεώργης, Χρήστος Φωτομάρας, Ανδρέας Ίσκος κ.α.

Σύντομα η πείνα και η στέρηση νερού, άρχισε να κυριαρχεί στην πόλη: «Υποφέρομεν φρικτά από πείναν και δίψαν. Χίλιοι εφτακόσιοι τεσσαράκοντα από τους αδελφούς μας έχουν ήδη αποθάνει. Περισσότεροι  από εκατόν χιλιάδες βόμβαι ριφθείσαι από τον εχθρόν, κατέστρεψαν τους προμαχώνες και τα οικήματα. μας», γράφουν οι χρονικογράφοι των γεγονότων.

Στο Μεσολόγγι τα πάντα επιστρατεύονται και θυσιάζονται για την επιβίωση και την  αντιμετώπιση της πείνας: άλογα, σκύλοι, γάτες.  Περιγράφεται, ότι κάποιες μανάδες είχαν φτάσει στο  βαθμό του βανδαλισμού, να χρησιμοποιούν  για τροφή τα μέλη των νεκρών παιδιών τους...

Τα χαράματα της 9ης Απριλίου, οπλαρχηγοί, πρόκριτοι μαζί κι ο επίσκοπος Ρωγών Ιωσήφ, συνέρχονται. Η απεγνωσμένη “Εξοδος” έχει αποφασισθεί. Προς τούτο  αποφασίζουν και εκτελούν όλους τους αιχμαλώτους, Τούρκους και Χριστιανούς. Αποφασίζεται ακόμα «να σφάξει ο ένας του αλλουνού την οικογένειαν», για να μην πέσουν οι άμαχοι στους “αγαρηνούς”. Αυτό όμως, με την παρέμβαση του επισκόπου, αποτρέπεται και δεν εκτελείται.  «Οι τραυματισμένοι αγωνιστές, οι γέροντες, οι άρρωστοι  και οι άμαχοι, γυναίκες και παιδιά, συγκεντρώνονται  στα πιο οχυρωμένα σπίτια, για μια ύστατη προ του θανάτου άμυνα». 

«Η όλη προετοιμασία  εγένετο με τόσην ηρεμίαν,  με τόσην προθυμίαν, ώστε κανένας, ούτε ο έσχατος άνθρωπος, δεν εσυλλογίζετο πως έμελλεν τάχα να σωθεί».

Τις περισσότερες λεπτομέρειες, τις μαθαίνομε από το ημερολόγιο που κρατούσε ο 23χρονος μαχητής Αρτέμιος Μίχος και από την εφημερίδα  “Ελληνικά Χρονικά”, που εκδιδόταν στο Μεσολόγγι από τον φιλέλληνα  Ιωάννη Ιάκωβο Μάγερ. Ο Ελβετός  Μάγερ  είχε παντρευτεί Ελληνίδα,  ζούσε στο Μεσολόγγι.   Σκοτώθηκε στην “Εξοδο” με το σπαθί στο χέρι μαζί με πολλούς άλλους  φιλέλληνες.

Έχει πια, όπως προανέφερα, η “Έξοδος” αποφασισθεί. Η ελληνική Κυβέρνηση σέρνοντας με όλα τα λάθη της, τις εγγενείς αδυναμίες  και τα αμαρτήματα (και όπως εφάνη όλων των μετέπειτα Ελληνικών Κυβερνήσεων), προσπαθεί αλλά δεν καταφέρνει να βοηθήσει και να απαντήσει θετικά στις επανειλημμένες απεγνωσμένες εκκλήσεις των πολιορκουμένων για βοήθεια.

Τα ενισχυμένα οχυρωματικά ισχυρά έργα του μηχανικού Μιχ Κοκκίνη,  αντέχουν. Αλλά όπως γράφει ο οπλαρχηγός Δημήτρης Μακρής, στο συντακτικό έγγραφο της απόφασης της Εξόδου με τις υπογραφές του  Ν. Μπότσαρη, Κ. Τζαβέλα,  Φωτομάρα, Μακρή. «Η πείνα  παρέδωσεν  το Μεσολόγγι».

Συντάσσεται το σχέδιο της Εξόδου από τους οπλαρχηγούς, τον επίσκοπο Ιωσήφ και υπαγορεύεται στον Κασομούλη για να το κυκλοφορήσει:  «Η έξοδός μας, να γίνει βράδυ, εις τας δύο ώρας της νύχτας της 10ης Απριλίου, ημέραν Σάββατον, ξημερώνοντας των Βαϊων, κατά το εξής σχέδιον...   έλθει  ή δεν έλθει  βοήθεια….»

Καταστρέφουν  το τυπογραφείο. «για να μη δοθούν, τα άγια τοις κυσί και εις τους χοίρους αι μαργαρίται». 

Οι πολιορκημένοι  χωρισμένοι σε τρία σώματα (κολώνες), θα περνούσαν από τρείς σανιδένιες πρόχειρες γέφυρες στημένες πάνω από τα προχώματα και τις τάφρους, από το μέρος του τείχους που έβλεπε προς τη Ναύπακτο. Τα δύο πρώτα σώματα  απαρτίζονταν από  τους άνδρες Σουλιώτες της Φρουράς με επικεφαλής τους Δημήτριο  Μακρή και  τον Νότη  Μπότσαρη. Το τρίτο από τους Μεσολογγίτες, Θανάση Ραζη- Κότσικα και Μήτρο  Δεληγιώργη, που είχε και τα γυναικόπαιδα. Όμως το σχέδιο αιφνιδιασμού προσεκτικά μελετημένο και με προγραμματισμένο αντιπερισπασμό από τους “Εξω” οπλαρχηγούς, απέτυχε. Το πρόλαβε η προδοσία.  Πολλά λέγονται, σε μερικούς  καταλογίζονται ενοχές, αλλά τίποτα δεν είναι βέβαιο, εκτός απο το ότι ο Ιμπραήμ, με τον ένα ή άλλο τρόπο είχε πληροφορηθεί τα πάντα,   και τους την είχε “στημένη” στην Έξοδο. Με τα πρώτα πυρά, δείγματα  της προδοσίας, η Φρουρά στην έξοδό της δεν πτοήθηκε. Έβγαλε τα μαχαίρια και με αλαλαγμούς σε μια φωνή: «Επάνω τους, ορμάτε επάνω τους», επιτέθηκαν  στο εχθρικό στρατόπεδο.  «Δεν εστοχάσθησαν να διαιρεθώσι καθώς ήτον το σχέδιον πρότερον» (Ανώνυμος), και με ορμή, διέσπασαν τις γραμμές του εχθρικού πεζικού, βρέθηκαν αντιμέτωποι με το ιππικό και ατρόμητοι το διέλυσαν και αυτό. Αμέσως  μετά έτρεξαν  προς τους πρόποδες του εγγύς βουνού, προς τον ¨Αγιο Συμεών. 

Εκεί όμως τους περίμεναν 3000 Αλβανοί με τον Μουσταμπέη Καφζέζη, τους οποίους ο Μακρής με ένα επιτυχή ελιγμό  χτύπησε πισώπλατα  και τους εξουδετέρωσε. Στην κρίσιμη τούτη στιγμή κατέφθασαν σε επικουρία  οι ‘’Έξω’’ της πολιορκίας οπλαρχηγοί  Ευ. Κοντογιάννης,  Γιανν. Πανομάρας, Φαρασλής , Γ. Κόρακας, Ν. Κόπελος με τα παλικάρια τους και έδρασαν αποτελεσματικά.  Ο Καραϊσκάκης ήταν άρρωστος και δεν τα είχε καταφέρει να έλθει.

Το τρίτο σώμα με τα γυναικόπαιδα όμως, ατύχησε. Στην πορεία εξόδου, την οποία ως εκ της ορμής της δεν θα μπορούσαν να ανακόψουν οι εχθροί, ακούστηκε- δεν ξέρει κανείς από πού και από ποιόν - μια τραγική φωνή: «Οπίσω, Οπίσω.»

 Η φωνή ολέθρια, συνταρακτική, έδρασε σαν καταλύτης. ¨Σύσσωμοι  οπισθοδρόμησαν με αταξία και πανικό.  Τώρα μαζί τους και οι  Τούρκοι πολιορκητές,  εισβάλουν στην πόλη και αμέσως αρχίζουν  τη σφαγή. Η μάχη σώμα με σώμα, κράτησε δυό μέρες.

 Ο γέροντας Σουλιώτης ιερέας Διαμαντής είχε μαζέψει τα γυναικόπαιδα στα κανονοστάσια.  Και τους εχθρούς, τους περίμενε. Και όταν τα στίφη σκαρφάλωσαν επάνω στα κανονοστάσια και αφού μαζεύτηκαν  πολλοί, έβαλε φωτιά στην πυρίτιδα και ετίναξε τους πάντες στον αέρα. Οι ιστορικοί λένε πως όλοι οι Μεσολογγίτες  το ίδιο έκαναν « Ευθύς έβανον φωτιάν και εις την πυριτιδαποθήκην και κατεστρέφοντο ομού, νικώντες και νικώμενοι.»  Ο γέροντας Χρήστος  Καψάλης στη μεγαλύτερη πυριτιδαποθήκη της πόλης, αφού μάζεψε και αυτός τα γυναικόπαιδα προκαλώντας τους Τούρκους με διάφορους τρόπους να πλησιάσουν, έβαλε φωτιά επί δικαίων και αδίκων. Τα ίδια έγιναν και στο νησάκι Ανεμόμυλος.

Τελικά ο Ιμπραήμ θριαμβευτής, όταν  μπήκε στη πόλη, «το μόνο που βρήκε ήταν ερείπια, στάχτες και πτώματα να έχουν μείνει στην εξουσία του», δηλώνει πάλι ο χρονικογράφος.

Από τη φρουρά των 3500 χιλιάδων διασώθηκαν 2000 η 2500. Σχεδόν όλα τα γυναικόπαιδα σκοτώθηκαν ή αιχμαλωτίσθηκαν. Από τους εχθρούς λέγεται ότι χάθηκαν 5000, αλλά κατά τους ξένους ιστορικούς 4000. Πάλι κατά τους ξένους ιστορικούς αιχμαλωτίσθηκαν 5000 ή 6000, γυναικόπαιδα.  Στη μάχη κατά την Έξοδο, σκοτώθηκαν μεταξύ άλλων οι οπλαρχηγοί, Στουρνάρης, Ραζη-Κότσικας, Ανδρέας Γριβογεώργης, Γιάννης Αγγελής, Ι. Παπαδιαμαντόπουλος, ο επίσκοπος Ρωγών Ιωσήφ, ο μηχανικός των οχυρώσεων Πέτρος Κοκκίνης  καθώς και δεκαπέντε περίπου φιλέλληνες.

Για τη  θυσία του Μεσολογγίου,   οι μετέπειτα ώριμοι  μελετητές κατέληξαν στο τραγικό συμπέρασμα, πως  θα μπορούσε να είχε αποφευχθεί, αν οι πολιτικοί  χειρισμοί των κυβερνώντων ήσαν καλύτεροι και αν είχαν καταφέρει να χαλιναγωγήσουν τα αλαζονικά πάθη τους.

Το Μεσολόγγι μαζί  με τη Χίο, ζωντάνεψαν το φιλελληνικό κίνημα και προκάλεσαν το αμφιταλαντευόμενο έστω και ιδιοτελές ενδιαφέρον της Ευρώπης, για τον απελευθερωτικό μας  αγώνα.     

Όπως δε γράφει ο  Γερμανός   Χαίνριχ Λούντβιχ Γκίζεμπρεχτ, στο ποίημά του για το Μεσολόγγι:

Τέτοιος πρέπει να είναι “ο αγώνας που  καταξιώνει  τη ζωή των ανθρώπων ...”

γιάννης κορναράκης του μάνθου

Βοηθήματα

1) Δ. Κόκκινου: “Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως”.

2) Η Έξοδος του Μεσολογγίου “Ιστορικά”, Εφημ. Ελευθεροτυπία. Τευχ. 180, 2003

3) “Ιστορία του Ελληνικού Έθνους”, Εκδοτική Αθηνών

4) Σπ. Τρικούπη: ‘’Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως’’.

*  Το 1825 άρχισε η δεύτερη πολιορκία. H ‘Εξοδος και άλωση  έγιναν το 1826. Στο προηγούμενο άρθρο από τυπογραφική αβλεψία έγινε λάθος  στην χρονολογική αναγραφή.