• Πέτρος Ιωαννίδης
• φιλοσοφία
• φιλολογία
• κορονοϊός

«Καί ἐπέπεσε πολλὰ καὶ χαλεπὰ κατὰ στάσιν ταῖς πόλεσι, γιγνόμενα μὲν καὶ αἰεὶ ἐσόμενα, ἕως ἂν ἡ αὐτὴ φύσις ἀνθρώπων ᾖ, μᾶλλον δὲ καὶ ἡσυχαίτερα καὶ τοῖς εἴδεσι διηλλαγμένα, ὡς ἂν ἕκασται αἱ μεταβολαὶ τῶν ξυντυχιῶν ἐφιστῶνται».

(Θουκυδίδης, 460-399/5, “ΙΣΤΟΡΙΑΙ”, Γ΄, 82,2)

(= Και ενέσκηψαν πάνω στις πόλεις μεγάλες συμφορές από τον εμφύλιο σπαραγμό, [σ.σ. από την επιδημική/μολυσματική νόσο/κρίση] - πράγματα που γίνονται και που πάντοτε θα συμβαίνουν, εφόσον η φύση των ανθρώπων δεν παραμένει η ίδια, και έγιναν ακόμη περισσότερο άγρια/φοβερά απ’ ό,τι ήπια/ήρεμα και με διαφορετική μορφή, ανάλογα προς τις περιστάσεις/συνθήκες που συνέβαιναν οι μεταβολές στις διάφορες πόλεις).

ΟΙ ΠΑΘΟΓΕΝΕΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΕΙΑΣ ΦΥΣΕΩΣ

«Ξυνταραχθέντος τε τοῦ βίου ἐς τὸν καιρὸν τοῦτον τῇ πόλει καὶ τῶν νόμων κρατήσασα ἡ ἀνθρωπεία φύσις, εἰωθυῖα καὶ παρὰ τοὺς νόμους ἀδικεῖν, ἀσμένη ἐδήλωσεν ἀκρατὴς μὲν ὀργῆς οὖσα, κρείσσων δὲ τοῦ δικαίου, πολεμία δὲ τοῦ προύχοντος· οὐ γὰρ ἂν τοῦ τε ὁσίου τὸ τιμωρεῖσθαι προυτίθεσαν τοῦ τε μὴ ἀδικεῖν τὸ κερδαίνειν, ἐν ᾧ μὴ βλάπτουσαν ἰσχὺν εἶχε τὸ φθονεῖν».

(Θουκυδίδης, 460-399/5, “ΙΣΤΟΡΙΑΙ”, Γ΄, 84,2)

(= Αφού λοιπόν στην περίσταση αυτή σημειώθηκε τόσο μεγάλη αναστάτωση στον τρόπο της ζωής των πολιτών, και αφού τα κατώτερα ανθρώπινα ένστικτα - συμφέρον προσωπικό/ιδιοτέλεια - αναδείχτηκαν ανώτερα από τους νόμους, τα ένστικτα τα οποία συνήθως οδηγούν σε αδικίες/παρανομίες - αισχροκέρδεια - κι όταν ακόμη οι νόμοι ισχύουν, κατέστη πασιφανές ότι ο άνθρωπος δεν μπορεί να συγκρατήσει την οργή του/τα πάθη του, ότι δεν στέργει να υποταχθεί στην ιδέα του δικαίου και ότι εχθρεύεται καθετί που υπερέχει/τον καλύτερό του. Γιατί διαφορετικά οι άνθρωποι δεν θα προτιμούσαν την εκδίκηση από την ευσέβεια, και το κέρδος/πλεονεξία από τη δικαιοσύνη, και τότε δεν θα είχε καμμία δύναμη για το κακό ο φθόνος).

ΤΟ ΣΑΦΕΣ ΣΚΟΠΕΙΝ

«Καὶ ἐς μὲν ἀκρόασιν ἴσως τὸ μὴ μυθῶδες αὐτῶν ἀτερπέστερον φανεῖται· ὅσοι δὲ βουλήσονται τῶν τε γενομένων τὸ σαφὲς σκοπεῖν καὶ τῶν μελλόντων ποτὲ αὖθις κατὰ τὸ ἀνθρώπινον τοιούτων καὶ παραπλησίων ἔσεσθαι, ὠφέλιμα κρίνειν αὐτὰ ἀρκούντως ἕξει. κτῆμά τε ἐς αἰεὶ μᾶλλον ἢ ἀγώνισμα ἐς τὸ παραχρῆμα ἀκούειν ξύγκειται».

(Θουκυδίδης, 460-399/5, “ΙΣΤΟΡΙΑΙ”, Α΄, 22,4)

(= Κι ως προς το να ακούει κάποιος την ιστορική μου αφήγηση, επειδή λείπει απ’ αυτή το φανταστικό/μυθοπλαστικό, στοιχείο ίσως θα του φανεί λιγότερο ευχάριστη· αυτοί όμως που θα θελήσουν να ερευνήσουν/εξετάσουν με ακρίβεια αυτά που έγιναν κι όσα, σύμφωνα με την ανθρώπινη φύση, θα συμβούν κάποτε ξανά τέτοια ή παρόμοια, θα μου επαρκέσει να κρίνουν το σύγγραμμά μου ωφέλιμο. Το σύγγραμμά μου λοιπόν είναι προορισμένο να χρησιμεύσει ως μελέτημα διαχρονικό/διαρκές παρά ως πρόσκαιρο/στιγμιαίο ανάγνωσμα για να το ακούν ευχάριστα).

ΕΓΩ ΜΑΡΤΥΡΗΣΩ ΟΥΔΕΝ ΤΟ ΨΕΥΔΕΣ/ΑΝΑΛΗΘΕΣ

Ο Θουκυδίδης δεν “ξυντίθεται την ξυγγραφήν” του - όπως οι λογογράφοι, οι λογοποιοί, οι πεζογράφοι, οι ποιητές - τους οποίους θεωρεί αναξιόπιστους, «ἐπί τό προσαγωγότερον τῇ ἀκροάσει», (=αυτοί επιδιώκουν να τέρψουν τους ακροατές τους), «ἤ ἀληθέστερον», (= παρά να τους πουν την αλήθεια).

Κατά τον Θουκυδίδη, για τους στοχαστικούς - υποψιασμένους (σ.σ. ψαγμένους κι όχι ψυγμένους) - ανθρώπους, τέρψη αποτελεί μόνον η ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΗΣ ΑΛΗΘΕΙΑΣ, κι αυτήν οφείλει να επιδιώκει κάθε εχέφρων άνθρωπος.

Κι ο ιστορικός Θουκυδίδης, όπως δηλώνει η ετυμολογική ανάλυση - εξήγηση του ονόματός του, πέτυχε να συνδέσει και να συνδυάσει το ιστορικό του πόνημα με το όνομά του, ήτοι να αποκτήσει αθάνατη υστεροφημία. Διότι το όνομά του παράγεται από τα: θοῦ (β’ ενικό πρόσ.   Προστακτ. αορίστου β’ του ρήματος τίθεμαι) + κῦδος -ους (το) = η δόξα + ίδης = ο γιος. Άρα ο γιος αυτού που αφήνει, κληροδοτεί δόξα/φήμη στους επόμενους/μεταγενέστερους.

Πιστεύουμε ότι δεν θα υπερβάλαμε, αν παραφράζαμε τον ομηρικό στίχο από το άσμα/ραψωδία Ρ, στ. 251, όπου ο Μενέλαος εμψυχώνει τους Δαναούς να αντιμετωπίσουν τους Τρώες για να αποκτήσουν τιμή και δόξα. «ἐκ δέ Διός τιμή καί κῦδος ὀπηδεῖ» (ΙΛΙΑΣ, Ρ, στ. 251).

(= από τον Δία προέρχεται η συνοδεύουσα τον άνθρωπο τιμή και δόξα). «ἐκ δέ Θουκυδίδου τιμή καί κῦδος ὀπηδεῖ».

Κορωνοϊολογίας Ανάγνωσμα

Θα συνταξιδέψουμε λίγο πίσω στο χρόνο, μόλις 82 γενιές, ήτοι 2450 χρόνια πριν. Βρισκόμαστε στην Αθήνα του Περικλή το 430 π.Χ. Η Αθηναϊκή Ηγεμονία στο Αιγαίο και στη Μεσόγειο αμφισβητείται ιδιαίτερα έντονα. Η Αθήνα για δεύτερη συνεχή χρονιά βρίσκεται σε εμπόλεμη κατάσταση με τη συμμαχία της Σπάρτης, στην εμφύλια σύρραξη που έχει μείνει γνωστή στην Ιστορία ως Πελοποννησιακός Πόλεμος, όπου η Ελλάς σύμφωνα με τον Βρετανό Πολιτισμολόγο Άρνολντ Τόινμπυ, (1889-1975), αυτοκτόνησε. Αν και στη θάλασσα η Αθήνα κυριαρχεί προς το παρόν, στην ξηρά τα πράγματα είναι διαφορετικά. Η ύπαιθρος της Αττικής έχει ερημώσει και ο πληθυσμός της έχει συνωστισθεί εντός των Μακρών Τειχών της Αθήνας, η οποία πολιορκείται πλέον από τους Σπαρτιάτες. Είμαστε μόλις στην αρχή του 30ετούς διάρκειας Πελοποννησιακού πολέμου, η έκβαση του οποίου φαίνεται ακόμη αβέβαιη. Ένας αστάθμητος/απρόβλεπτος παράγοντας όμως θα μεταβάλει την ισορροπία των δυνάμεων μεταξύ των δύο αντιμαχόμενων πλευρών. Πρόκειται για την εκδήλωση μιας ιδιαίτερα φονικής επιδημίας γνωστής ως Μεγάλου Λοιμού της Αθήνας ή το “Σύνδρομο του Θουκυδίδη”.

Είναι αναμφίλεκτο γεγονός πως η πορεία της ιστορίας πολλών πολιτισμών της αρχαιότητας επηρεάστηκε σημαντικά από την εμφάνιση επιδημιών. Ο Λοιμός της Αρχαίας Αθήνας αποτέλεσε έναν από τους κυριότερους παράγοντες που συνέβαλαν στην έκβαση του Πελοποννησιακού Πολέμου, επισπεύδοντας την κατάρρευση του Χρυσού Αιώνα και της Αθηναϊκής Κυριαρχίας στη Μεσόγειο. Ο Λοιμός ξέσπασε κατά την πολιορκία της Αθήνας από τους Σπαρτιάτες στην αρχή του καλοκαιριού του 430 π.Χ., και μέχρι το καλοκαίρι του 428 π.Χ. κυριολεκτικά αποδεκάτισε τον πληθυσμό της πόλης. Έπειτα από μία βραχεία περίοδο ύφεσης, η επιδημία εκδηλώθηκε ξανά στη διάρκεια του χειμώνα του 427 π.Χ. και διήρκεσε μέχρι το χειμώνα του 426 π.Χ. Υπολογίζεται ότι περίπου ένας στους τρεις κατοίκους της Αθήνας χάθηκε από την επιδημία, μεταξύ των οποίων και ο ηγέτης της πόλης, ο Περικλής (495-429). Η απώλεια λόγω της επιδημίας μεγάλου μέρους του ανθρώπινου δυναμικού, αλλά και σημαντικού τμήματος της στρατιωτικής ισχύος της ακέφαλης πλέον από χαρισματικούς ηγέτες Αθήνας, σε συνδυασμό με την κατακόρυφη πτώση του ηθικού των επιζώντων πολιτών της, συνέβαλε σε ολέθρια λάθη πολιτικών και στρατιωτικών επιλογών από τη νέα ηγεσία της πόλης, που κατέληξαν στην ήττα και στην άνευ όρων συνθηκολόγηση με τους Λακεδαιμόνιους. Ύστερα απ’ αυτήν την ατυχή κατάληξη του πολέμου, η Αθήνα δεν ανέκτησε ποτέ ξανά, μετέπειτα, έστω και μέρος της ισχύος και της αίγλης της.

Οι μοναδικές πληροφορίες που διαθέτουμε για την αιτία και τα συμπτώματα του Λοιμού παρατίθενται από τον Θουκυδίδη στις “Ιστορίες” του, βιβλίο Β΄, κεφ. 47-54. Ο ίδιος ο ιστορικός προσβλήθηκε από τη νόσο αλλά επέζησε.

Η Αθήνα βρέθηκε μεταξύ σφύρας και άκμονος. Είχε να αντιμετωπίσει δύο απειλές, την εισβολή των Σπαρτιατών και την επίθεση της επιδημίας/ιού. Πολλά κοινά σημεία βρίσκουμε και με την Ελλάδα του σήμερα, καθώς αντιμετωπίζουμε τη μαζική απόπειρα εισβολής των μεναταστών και προσφύγων στα σύνορα του Έβρου και παράλληλα την επίθεση του κορωνοϊού.

Από τις 25 και πλέον λοιμώδεις νόσους που έχουν κατά καιρούς υποστηριχθεί, ως πιθανή αιτία του Λοιμού της Αθήνας και του θανάτου του Περικλή θεωρείται ο τυφοειδής πυρετός (μικρόβιο salmonella Τyphi). Ο παθογόνος παράγοντας του τυφοειδούς πυρετού υπήρχε χωρίς καμμία αμφιβολία σε τρεις από τους νεκρούς του ομαδικού τάφου του Κεραμεικού που θεωρούνται πιθανά θύματα του λοιμού.

Τα συμπεράσματα από τις μελλοντικές έρευνες θα συμβάλουν στην κατανόηση των μηχανισμών εκδήλωσης και εξάπλωσης/διασποράς του τυφοειδούς πυρετού, όπως και άλλων παρόμοιων επιδημικών καταστάσεων του παρελθόντος και της σύγχρονης εποχής. Οι δυνατότητες αυτές αποτελούν άλλωστε και την «ἐς αἰεί» κληρονομιά του Θουκυδίδη, ο οποίος αναφέρει χαρακτηριστικά: «Λεγέτω μὲν οὖν περὶ αὐτοῦ ὡς ἕκαστος γιγνώσκει καὶ ἰατρὸς καὶ ἰδιώτης, ἀφ’ ὅτου εἰκὸς ἦν γενέσθαι αὐτό, καὶ τὰς αἰτίας ἅστινας νομίζει τοσαύτης μεταβολῆς ἱκανὰς εἶναι δύναμιν ἐς τὸ μεταστῆσαι σχεῖν· ἐγὼ δὲ οἷόν τε ἐγίγνετο λέξω, καὶ ἀφ’ ὧν ἄν τις σκοπῶν, εἴ ποτε καὶ αὖθις ἐπιπέσοι, μάλιστ’ ἂν ἔχοι τι προειδὼς μὴ ἀγνοεῖν, ταῦτα δηλώσω αὐτός τε νοσήσας καὶ αὐτὸς ἰδὼν ἄλλους πάσχοντας».

 (Θουκυδίδης, 460-399/5, “ΙΣΤΟΡΙΑΙ”, Β΄, 48,3)

(= Καθένας είτε γιατρός είτε άπειρος της ιατρικής επιστήμης, βάσει όσων ξέρει, ας ομιλεί και για την πιθανή προέλευση της νόσου και για τα αίτια, που κατά τη γνώμη του προκαλούσαν τόση αναταραχή και είχαν τη δύναμη να επιδράσουν τόσο άσχημα στην υγεία. Εγώ θα περιγράψω και πώς παρουσιαζόταν η αρρώστια και τα συμπτώματά της, ώστε παρατηρώντας τα κανείς προσεκτικά, έχοντας γι’ αυτήν κάποια ιδέα από πριν αν τυχόν καμμία φορά ενσκήψει πάλι, να ’ναι πιο πολύ σε θέση, να τα γνωρίζει· κι αυτά θα τα εκθέσω, γιατί κι ο ίδιος αρρώστησα και άλλους είδα με τα μάτια μου να έχουν προσβληθεί).

* Ἡ Διαγρύπνησις -εως = η εγρήγορση, η επαγρύπνηση, η επιφυλακή, η ετοιμότητα. Παράγεται από αρχαίο ρήμα διαγρυπνέω -ῶ = παραμένω άγρυπνος, επαγρυπνώ, έχω συγκεντρωμένη την προσοχή μου, το ενδιαφέρον μου σε ένα πράγμα και το παρακολουθώ επισταμένως.

* Ἡ Διαγκώνισις -εως = το διαγκωνίζεσθαι, ο διαγκωνισμός, ο συνωστισμός, η συνώθηση, το στρύμωγμα, η κοσμοσυρροή, η κοσμοπλημμύρα, ο συγχρωτισμός, η συχνή και στενή επαφή. Παράγεται από το αρχαίο ρήμα διαγκωνίζομαι = ωθώ με τους αγκώνες για να ανοίξω δίοδο διά μέσου πλήθους ανθρώπων.