Ηρωικές  μορφές στον Ομηρο

(Μήνιν άειδε θεά, Πηληιάδεω Αχιλήος ουλομένην, η μυρί Αχαιοίς άλγε  έθηκε).

Ιλιαδος Ραψωδία Α΄.

«Την μήνιν τραγούδησε θεά, του Πηλειάδου  Αχιλλέως, την ολεθρία που  μύριους πόνους στους Αχαιούς έφερε».

Στην ιστορία της  φιλολογίας, πολλές  συζητήσεις έχουν γίνει επάνω στο πρόβλημα:  στο είδος σύνθεσης  της Ιλιάδας και Οδύσσειας, στην πιστοποίηση του χρόνου  γραφής και στην επιβεβαίωση της πατρότητας του όλου έργου.  To σύνολον όλων αυτών των προβλημάτων, αμφισβητήσεων και αντιπαραθέσεων,  πήρε διεθνώς το  όνομα “Ομηρικό ζήτημα”· αλλά εμείς δεν θα σταθούμε σ’ αυτό.

Η Ιλιάδα, είναι το απόσταγμα  της ουσίας του Τρωικού πολέμου, στο οποίο το ηρωικό ιδεώδες,  πολλές φορές επικαλύφτηκε  από την συνυπάρχουσα ανθρώπινη αδυναμία: Παραφροσύνη, υποβόσκουσα αλαζονία, κτηνώδης βία,  απανθρωπία, σκοπιμότης ιδιοτελής,  συνωστίζονται  να εξοβελίσουν τον όποιο καλό αγώνα.

Εδώ στην Ιλιάδα,  κυριαρχεί η Μήνις, δηλαδή  η οργή του Αχιλλέα  κατά του Αγαμέμνονα.

Ηγετική φυσιογνωμία  ο Αγαμέμνονας, ισοπεδώνει την προσωπικότητά του, όταν αρπάζει  σαν λάφυρο πολέμου την Χρυσηίδα, την κόρη του ιερέα του Απόλλωνα Χρύση. Στις ικεσίες του δυστυχισμένου πατέρα ιερέα, να δεχτεί τα λύτρα και να ελευθερώσει την Χρυσηίδα, ο Αγαμέμνονας απαντά με άρνηση αποτρέποντάς τον σκαιότατα: «Είναι το δώρο μου.  Την θέλω, γιατί είναι ομορφότερη από τη νόμιμη γυναίκα μου την Κλυταιμνήστρα».

Θυμώνει ο Απόλλωνας και στέλνει θανατερή αρρώστια στο στρατόπεδο των Ελλήνων. Για να σωθούν οι Έλληνες, ζητούν τη συμβουλή του μάντη - οιωνοσκόπου Κάλχα. Και εκείνος απλά απαντά: «Για να εξιλεωθείτε απέναντι στον Απόλλωνα, να  δώσετε πίσω την κόρη στον πατέρα της»...

“Μάντη κακών”, αναφωνεί ο Αγαμέμνονας, “τίποτα καλό δεν είπες για μένα μέχρι τώρα, όσες φορές και να άνοιξες το στόμα σου”.   («Μάντι κακών, ού πώ ποτέ μοι κρήγυον είπας»). Ιλιάδα Α΄Ράψωδία.

“Αφού όμως είναι για το καλό του λαού μου, θα δώσω πίσω την κόρη του Χρύση, αλλά τότε δώρο για μένα, θα πάρω από τον Αχιλλέα την Βρισηίδα· το λάφυρο  μοιρασιάς το δικό του”.  συμπληρώνει ο Αγαμέμνονας.

Ο Αχιλλέας ξιφουλκεί εναντίον του οργισμένος, αλλά παρεμβαίνει κατευναστικά ο Οδυσσέας. Σε συνεπικουρία έρχεται  ως από μηχανής, η θεά  Αθηνά, που ήταν και η προστάτιδα του Αχιλλέα και τότε  ο τελευταίος βάζει ‘’την μάχαιραν εις την θήκην». Αν διαβάσομε και τις λεπτομέρειες  στην Ιλιάδα, θα  μάθομε ότι η Αθηνά αόρατη ούσα,   του τράβηξε από πίσω τα ξανθά του μαλλιά για να τον συνεφέρει.

Η  συνέχεια είναι η τραγική που  ξέρομε όλοι, ή τουλάχιστον κανονικά πρέπει να την ξέρομε από τα μαθητικά μας χρόνια. Ο Αχιλλέας τελικά παραχώρησε  την Βρισηίδα, αλλά αποχώρησε προσωρινά από τον πόλεμο,  με τις γνωστές τραγικές συνέπειες: Τον θάνατο του Πάτροκλου, την θλίψη του Αχιλλέα, την φόνευση του Έκτορα, αυτού του πραγματικού ήρωα, αλλά και την απαράδεκτη σκύλευση του σώματός  του επί εννέα ημέρας.

Όταν δε ο Πρίαμος, γέροντας δυστυχισμένος, εκλιπαρεί τον ημίθεο Αχιλλέα  να τον αφήσει να κηδεύσει το γυιό του, τον  Έκτορα, λέγοντας του: «Σεβάσου και   κατάλαβέ με. Είχες και εσύ πατέρα». Ο Αχιλλέας συγκινείται, σηκώνει από κάτω τον γονατισμένο γέροντα  και τον καθίζει δίπλα του, τιμώντας τα γηρατειά και τον γονιό. Από την  παιδιάστικη πρότερη αντίδρασή του ο Αχιλλέας, στην ούτως ή άλλως χαμερπή ιδιοτελή και ανώριμη συμπεριφορά  του Αγαμέμνονα και ιδιαίτερα εν ώρα μακροχρόνιου πολέμου,    τώρα αυτός ο Αχιλλέας εξιλεώνεται, αποκαθαίρεται  και διαχωρίζεται.

 Στο όλο θεατρικό σκηνικό της Ιλιάδας, έχει ήδη κάνει την παρουσία της,  η μορφή του πολυμήχανου Οδυσσέα.

Αν θέλομε να αναλύσομε την προσωπικότητα του Οδυσσέα, θα βρούμε την εικόνα του Έλληνα πολυμήχανου, του ευέλικτου, του καταφερτζή. Τη μορφή ενός διαχρονικού κινηματογραφικού πράκτορα –ήρωα, στη σκέψη και στις δύσκολες  καταστάσεις 

Δέκα χρόνια συμπληρώνονται με τους Έλληνες στην Τροία χωρίς να διαγράφεται το τέλος του πολέμου. Οι αρχηγοί προβληματίζονται, συσκέπτονται.   Κάποιος πρέπει να μάθει τι γίνεται στο αντίπαλο στρατόπεδο: πώς σκέφτονται, τι σχεδιάζουν, τι δυνάμεις και ποιούς νέους συμμάχους έχουν. Αποφασίζουν να στείλουν κατασκόπους τον Διομήδη και τον Οδυσσέα: τον πολύγνωμο που η φρόνησή του είναι παρόμοια του Δία. Την ίδια στιγμή  για τον ίδιο λόγο και οι Τρώες έχουν επιστρατεύσει τον ταχύποδα Δόλωνα. Ο Δόλωνας   μεταμφιεσμένος έχει αρχίσει να  διεισδύει στο Ελληνικό στρατόπεδο· τον αντιλαμβάνεται  ο Οδυσσέας. Μαζί με τον Διομήδη ξαπλώνουν ανάμεσα στους νεκρούς στρατιώτες και καθώς περνά κοντά τους ο Δόλωνας, τον συλλαμβάνουν, τον ανακρίνουν  και του αποσπούν τις πληροφορίες που θέλουν. Και με αυτές εφόδιο, αιφνιδιάζουν το στρατόπεδο των Θρακών. Αργότερα ο Οδυσσέας, με το  γνωστό πανούργο τέχνασμα του Δούρειου ξύλινου Ίππου, δίνει το τέλος της εκστρατείας.

«Timeo Danaos et dona ferentes». Να φοβάστε τους Έλληνες, ακόμα και όταν δίνουν δώρα, θα φωνάξει  ο Λαοκόοντας όταν είδε το ξύλινο άλογο προ των τειχών - δώρο απρόσμενο και απατηλό των Ελλήνων.   Αλλά ποιός τον άκουσε.

Στην επιστροφή στην πατρίδα, ο Οδυσσέας  δίνει σειρά δειγμάτων εξέχουσας ικανότητας.  Αντιμετωπίζει με σοφία την πρόκληση των Σειρήνων και με πονηράδα την δύναμη την υπερφυσική του Πολύφημου. Και φτάνοντας στην Ιθάκη οργανώνει το σχέδιο - της  μετά είκοσι χρόνια επιστροφής του -,  ανιχνεύοντας τις επικρατούσες συνθήκες. Ούτε ένα βήμα επιπολαιότητας. Σαν εκπαιδευμένος πράκτορας, βγαλμένος από σύγχρονο σχολείο μυστικών  υπηρεσιών, προγραμματίζει την εκδίκησή του. Φροντίζει να έχει κοντά του τους παλιούς του φίλους σαν συμμάχους στους οποίους αποκαλύπτει την επανάκαμψή του. Καταστρώνει  το σχέδιο δράσης με κάθε λεπτομέρεια. Επιλέγει την ακριβή ώρα, το timing του αιφνιδιασμού· τον αιφνιδιασμό τον οποίο επιλέγει για  να αποκτήσει  υπεροχή στον υπέρτερο αριθμό των αντιπάλων. Η κατάλληλη στιγμή, είναι η στιγμή της ευωχίας, της χαλάρωσης των μνηστήρων.

 Και άρχισε το μακελειό· το μακελειό   ήταν φόνος εν ψυχρώ, χωρίς ουσιαστικό αντίπαλο. Και στο τέλος σε κάθε κολώνα κρέμασαν και  κάθε γυναίκα που συμμετείχε στις γιορτές.

Ο Οδυσσέας  είναι η μορφή της Ιλιάδας που υπερέχει γιατί ξέρει τι θέλει. Είναι ο άνθρωπος, που ακόμα και στην Οδύσσεια της επιστροφής του, παλεύει  με μόνο όπλο το μυαλό του. Γίνεται και σκληρός πολλές φορές αλλά ο πολεμιστής και ο μαχητής έχει να διαλέξει τη ζωή του, ή τη ζωή του αντιπάλου. Μέσος όρος δεν υπάρχει. Ο Οδυσσέας ξέρει τι θέλει και μάχεται γι’ αυτό. Δεν παιδιαρίζει, δεν μαζεύει υλικά εφήμερα  για τον εαυτό του.   Μάχεται, μόνο για την ιδέα του. Μάχεται ίσος με ίσους μαζί με τους συντρόφους του. Δεν είναι ούτε ο Αγαμέμνονας με τις ιδιοτελείς κακίες του, ούτε ο Αχιλλέας με τις ανώριμες συμπεριφορές του.  Ο Οδυσσέας είναι η αντιπροσωπευτική εικόνα του απλού Έλληνα.

 Αμποτες να είχε και μιμητές στους μεταγενέστερους.

–––––––––––

Βοηθήματα

1) Ομήρου Ιλιας.  Εκδ.Γεωργιάδη  2000

2) Schadewaldt W.  Απο τον  κόσμο του Ομήρου.  Εκδ. ΜΙΕΤ 1994.

3) Bowra C. M. Αρχαία Ελληνική λογοτεχνία.  Εκδ. βιβλ Εστία 1950

4) Εγκυκλ. Πάπυρος, Λαρούς, Μπριτάνικα.